Stowarzyszenia i fundacje to najpopularniejsze formy prawne, jakie przybierają organizacje pozarządowe. Pomimo, iż w praktyce ich działalność często wygląda bardzo podobnie, to jednak modelowo zasadniczo różnią się od siebie w wielu kwestiach.
W doktrynie wskazuje się, że różnica między fundacją a stowarzyszeniem jest powiązana z podziałem osób prawnych na: zakłady, których podstawowym przykładem jest właśnie fundacja oraz korporacje, do których należą stowarzyszenia. Korporacje stanowią zbiorowość osób fizycznych związanych z osobą prawną poprzez członkowstwo, która realizuje wspólny im cel. Zakłady natomiast zaspokajają potrzeby osób fizycznych nie będących ich członkami. Należy podkreślić, iż substratem korporacji są ludzie, a zakładu – majątek. O celach i kierunkach działalności zakładu z góry przesądza założyciel, który określa także sposób powoływania organów osoby prawnej, z kolei o celach i działalności korporacji decydują jej członkowie.
Potocznie mówi się często, że różnicę pomiędzy fundacją a stowarzyszeniem można sprowadzić do stwierdzenia: „Jeśli masz przyjaciół – załóż stowarzyszenie, a jeśli masz pieniądze – załóż fundację”. Co to oznacza w praktyce? Otóż w dużym uproszczeniu można powiedzieć, iż nie posiadając funduszy lepiej założyć stowarzyszenie. Natomiast dysponując majątkiem, znacznie efektywniejsze może się okazać powołanie fundacji.
Zarówno fundacje jak i stowarzyszenia są powoływane w konkretnych celach. To właśnie cele ich istnienia określają ich znaczenie oraz rolę w społeczeństwie.
Stowarzyszenie jest organizacją pozarządową, która została powołana przez ustawodawcę w celu zapewnienia obywatelom wolności zrzeszania się i umożliwienia im równego, bez względu na ich przekonania, prawa do czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań. Zgodnie z art. 2 ust. 1, 2 i 3 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Określa ono samodzielnie swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności, a także opiera działalność na pracy społecznej swoich członków. Prawo nie definiuje pojęcia zrzeszenia, należy zatem sięgnąć w tej materii do znaczenia wypracowanego w naukach socjologicznych. Wedle nich zrzeszenie jest grupą społeczną, która wyraża się we wspólności postaw i działań wynikających zazwyczaj ze wspólnego celu. Zatem zrzeszenie powstaje by realizować określony cel wyznaczany przez zrzeszające się osoby. Natomiast osiągnięcie tego celu służy zaspokojeniu określonych potrzeb zrzeszających się.
Zgodnie z powyższym, stowarzyszenie stanowi grupa osób (np. przyjaciół, znajomych, członków rodziny), które mają wspólne zainteresowania (np. filmy animowane) lub wspólny cel (np. chcą zorganizować przegląd filmów animowanych) i razem pragną rozwijać swoje zainteresowania lub osiągnąć zamierzony cel. Motorem działania stowarzyszenia są ludzie tj. członkowie.
Do podstawowych cech każdego stowarzyszenia należy zaliczyć: dobrowolność (tj. swobodę tworzenia stowarzyszeń oraz dobrowolność przystępowania i występowania członków); samorządność (czyli swoboda ustalania norm i reguł wewnętrznych oraz niezależność od podmiotów zewnętrznych); trwałość (stowarzyszenie istnieje niezależnie od konkretnego składu osobowego swoich członków, pod warunkiem, że będzie ich przynajmniej 3 w przypadku stowarzyszeń zwykłych lub co najmniej 7 w przypadku stowarzyszeń zarejestrowanych); niezarobkowy cel (a zatem nie może nim być przysparzanie członkom korzyści majątkowych; majątku stowarzyszenia nie można podzielić między członków, jak ma to miejsce w przypadku spółek). Warto podkreślić, iż prawo o stowarzyszeniach nie wskazuje konkretnych celów, w jakich można się zrzeszać, a jedynie określa w sposób negatywny, iż nie może być to cel zarobkowy. W konsekwencji dozwolone są wszystkie cele, które są zgodne z prawem. Zatem w sytuacji gdy stowarzyszenie stawia sobie cele abstrakcyjne, nierealne, nie przynoszące pożytku społecznego, a nawet absurdalne nie może być to podstawą odmowy rejestracji (np. badanie życia elfów, czy też poszukiwanie mitycznego lądu – Atlantydy).
Fundacja jest natomiast organizacją pozarządową ustanawianą przez fundatora w oświadczeniu woli złożonym przed notariuszem (lub w testamencie), uzyskującą osobowość prawną z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego. Zgodnie z art. 1 ustawy o fundacjach z dnia 6 kwietnia 1984 r. fundacja może być ustanowiona dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami. Istotą fundacji, w przeciwieństwie do stowarzyszenia, jest istnienie majątku przeznaczonego przez fundatora na publicznie użyteczny cel. Po zarejestrowaniu fundacji opiekę nad majątkiem oraz odpowiedzialność za realizację celów przejmuje zarząd. Co ważne, po ustanowieniu fundacji i jej wpisie do KRS nie ma możliwości, żeby do fundacji dołączyli nowi fundatorzy. Mogą oni wówczas jedynie wspierać działalność fundacji jako niezależne osoby fizyczne i prawne, ewentualnie jako członkowie organów fundacji (natomiast skład członkowski stowarzyszenia może zostać powiększony już po jego założeniu i uzyskaniu wpisu do KRS).
Zasadnicze różnice pomiędzy stowarzyszeniami i fundacjami sprowadzają się do czterech następujących obszarów:
- Sposób powstania i majątek
Do założenia stowarzyszenia konieczne jest co najmniej 7 osób – w przypadku stowarzyszeń zarejestrowanych, bądź też co najmniej 3 osoby – dla stowarzyszeń zwykłych. Jeśli ilość członków zmniejszy się poniżej wymaganej ustawowo liczby stanowi to podstawę do likwidacji stowarzyszenia. Członkami mogą być wyłącznie osoby fizyczne, posiadające polskie obywatelstwo (cudzoziemcy jedynie na wyjątkowych zasadach). Aby utworzyć stowarzyszenie nie jest potrzebny żaden majątek, to ludzie stanowią niejako „kapitał”.
Natomiast fundację powołuje do życia fundator (jeden lub wielu; mogą nim być zarówno osoby fizyczne jaki i prawne). W oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji (tzw. akcie fundacyjnym) fundator wskazuje cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. Takimi składnikami majątkowymi mogą być: pieniądze, papiery wartościowe, a także rzeczy ruchome i nieruchomości. Przepisy prawa nie wskazują minimalnej wartości majątku koniecznego do założenia fundacji, ale nie może istnieć fundacja całkowicie pozbawiona majątku, bowiem jest on podstawą jej utworzenia i działania. Wyczerpanie środków finansowych i majątku fundacji jest jedną z przyczyn jej likwidacji.
- Cel działania
Jak już była o tym mowa powyżej, stowarzyszenie może zostać utworzone w każdym celu prawnie dozwolonym pod warunkiem, że nie będzie to cel komercyjny nastawiony na zysk. Ponadto stowarzyszenie może ograniczać zakres swojej działalności wyłącznie do działania na rzecz swoich członków, a jego działalność nie musi być społecznie użyteczna.
Z kolei w przypadku fundacji prawo wymaga by cele jej działalności były społecznie lub gospodarczo użyteczne, wskazując przykładowe dziedziny takiej działalności. Fundacja nie może zostać utworzona w celu działania na rzecz fundatora, jego rodziny lub realizacji osobistych interesów określonej grupy. Jej działania powinny być adresowane do osób spoza organizacji. Cele fundacji muszą być rzeczywiste, realne i mieć szerszy, ogólnospołeczny wymiar.
- Władze i zarząd wewnętrzny
Władzami stowarzyszenia są: walne zebranie członków, zarząd oraz organ kontroli wewnętrznej. Stowarzyszenie jest zarządzane w sposób demokratyczny: najważniejsze decyzje podejmują wszyscy członkowie, czyli tzw. walne zebranie członków. Zarząd stowarzyszenia wykonuje wolę walnego zebrania oraz odpowiada przed nim za swoje działania (np. czy wywiązał się z zadań nałożonych na niego uchwałą wszystkich członków). Jest on również kontrolowany przez obowiązkowy wewnętrzny organ kontrolny np. komisję rewizyjną.
W fundacji natomiast wszystkie najważniejsze decyzje podejmuje jej zarząd. Nie ma tu obowiązku powoływania organu kontroli wewnętrznej, lecz w praktyce się to czyni. Fundator nie ma żadnych szczególnych uprawnień w fundacji, poza tymi, które zostały mu przyznane w statucie. Należy podkreślić, iż nie można być członkiem fundacji (nie ma tu w ogóle pojęcia „członkostwa” jak w przypadku stowarzyszeń), a jedynie jej pracownikiem, wolontariuszem lub zasiadać w jej władzach.
- Nadzór zewnętrzny
Stowarzyszenia nadzorują starostowie lub prezydenci miast na prawach powiatu. Nie mają one corocznych obowiązków sprawozdawczych wobec organu nadzoru.
Z kolei fundacje są nadzorowane przez ministrów właściwych ze względu na prowadzoną przez organizację działalność (np. fundacja zajmująca się ekologią podlega kontroli Ministra Środowiska) oraz starostów właściwych ze względu na siedzibę fundacji. Na fundacji ciąży obowiązek złożenia co roku sprawozdania z działalności do ministra, któremu podlega (sprawozdanie merytoryczne).
